शेक्सपियर म्हणाला होता, ‘नावात काय आहे, गुलाबाला इतर कोणत्याही नावाने हाक मारली तरी त्याचा वास तितकाच सुंदर असेल.’ मात्र आजकाल शहरांची आणि रेल्वे स्थानकांची नावे बदलण्याचे युग सुरू झाले आहे. यूपीमध्ये योगी सरकार आल्यानंतर अलाहाबादचे नामकरण प्रयागराज, फैजाबाद जिल्ह्याचे नाव बदलून अयोध्या आणि मुगलसराय जंक्शनचे नामकरण पंडित दीनदयाळ उपाध्याय असे करण्यात आले. आता नालंदा स्टेशन चे नाव बख्तियारपूर म्हणून बदलण्याच्या मुद्द्यावरून बिहारमध्ये गदारोळ सुरू आहे.ही गोष्ट ठिक त्याचवेळी समोर आली ज्यावेळी प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी यांनी नव्या नालंदा विश्वविद्यालयाचे उद्घाटन केले.यावरून एक वेगळे वातावरण निर्माण करण्याचा यामागे प्रयत्न आहे का हेही पाहणार आहोत.
नालंदा विश्वविद्यालय चा इतिहास
नालंदा स्टेशन चे नाव बख्तियारपूर म्हणून बदलण्याच्या मुद्द्यावरून बिहारमध्ये गदारोळ सुरू आहे.मात्र आपण या दोन्ही नावांचा अगोदर इतिहास जाणून घेऊया.
प्राचीन भारतातील उच्च शिक्षणाचे नालंदा हे सर्वात महत्त्वाचे आणि प्रसिद्ध केंद्र होते.
महायान बौद्ध धर्माच्या या शैक्षणिक केंद्रात, हीनयान बौद्ध धर्माचे तसेच इतर धर्माचे आणि अनेक देशांतील विद्यार्थ्यांनी अभ्यास केला.
अलेक्झांडर कनिंगहॅम यांनी पाटण्यापासून 88.5 किमी दक्षिण-पूर्वेस आणि सध्याच्या बिहार राज्यातील
राजगीरपासून 11.5 किमी उत्तरेस एका गावाजवळ शोधलेल्या या महान बौद्ध विद्यापीठाचे अवशेष, त्याच्या प्राचीन भव्यतेची कल्पना देतात
सातव्या शतकात भारताच्या इतिहासाचा अभ्यास करण्यासाठी आलेले अनेक प्राचीन शिलालेख आणि
ह्युएन त्सांग आणि इत्सिंग या चिनी प्रवासी यांच्या प्रवासवर्णनांमधून या विद्यापीठाची सविस्तर माहिती मिळते.
10,000 विद्यार्थ्यांना शिकवण्यासाठी 2,000 शिक्षक होते. प्रसिद्ध चिनी प्रवासी ह्युएन त्सांगने 7 व्या शतकात विद्यार्थी
आणि शिक्षक म्हणून आपल्या आयुष्यातील महत्त्वाचे वर्ष येथे घालवले. प्रसिद्ध ‘बौद्ध सारीपुत्र’ इथेच जन्माला आला
संस्थापक कुमार गुप्त
या विद्यापीठाच्या स्थापनेचे श्रेय गुप्त शासक कुमार गुप्त 450-470 यांना जाते. गुप्त राजघराण्याच्या ऱ्हासानंतरही, त्यानंतरच्या सर्व सत्ताधारी राजघराण्यांनी त्याच्या उत्कर्षात हातभार लावला. याला महान सम्राट हर्षवर्धन आणि पाल शासकांचे संरक्षण देखील मिळाले. स्थानिक राज्यकर्ते आणि भारतातील विविध प्रदेशांबरोबरच अनेक परदेशी राज्यकर्त्यांकडूनही याला अनुदान मिळाले.नालंदा हा मुख्यतः बौद्धविहार होता असं म्हणता येते. बुद्धांच्या शिकवणुकीचा प्रसार प्रचार करण्याचे ते एक केंद्र होते; त्यामुळे शेकडो बौद्धभिक्षू या ठिकाणी ज्ञानार्जन करण्यासाठी येत. येथे सर्व विद्या, सर्व शास्त्रे यांचे शिक्षण मिळत असे. या विद्यापीठाला तसेच तोलामोलाचे आचार्य लाभले. त्यापैकी काही प्रसिद्ध नावे – नागार्जुन, असंग, शीलभद्र, धर्मपाल, चंद्रपाल, जिनमित्र अशी आहेत. या विद्यापीठाचे अनेक आचार्य देशोदेशी जाऊन बौद्ध धर्मप्रसाराचे काम करीत होते. शांतरक्षित, पद्मसंभव, कमलशील, स्थिरमती हे तिबेटला गेले. तसेच कुमारजित, परमार्थ, शुभकर, धर्मदेव हे चीन व कोरियाला गेले तिथे त्यांनी धर्मप्रसार केला त्यांच्यामुळे या विद्यापीठाची कीर्ती जगभरात सर्वत्र पसरली.
बख्तियारपूर – ऐतिहासिक पुरावा
नालंदा स्टेशन चे नाव बख्तियारपूर करण्यात आल्याची अफवा सोशल मिडियात उडवली जात आहे,यामागे सत्य काय आहे आपण या लेखात जाणून घेणार आहोत. तत्पूर्वी ज्या बख्तियारपूर चे नाव घेतले जात आहे,त्याचा इतिहास जाणून घेऊया. बख्तियारपूर शहराचे नाव बदलण्यामागे प्रत्येकाचा युक्तिवाद असा आहे की बाराव्या शतकाच्या शेवटच्या दशकात मुस्लिम आक्रमक मोहम्मद बख्तियार खिलजीने या प्रदेशावर हल्ला करून जगप्रसिद्ध नालंदा विद्यापीठाचा नाश केला होता, त्यामुळे या भागाला,शहराला हे नाव असू नये.भारतातील कोणत्याही शहराचे नाव अशा अत्याचारी हल्लेखोराच्या नावावर ठेवू नये.अशी एक मानसिकता आहे,त्यात गैर काही नाही मात्र अशावेळी नेमकं सत्य काय हे जाणून घेणे गरजेचे ठरते.शिवाय यामागे काही राजकारण आहे का हे सुद्धा पाहिले पाहिजे.
इतिहासाचा अभ्यास वेगळी गोष्ट सांगतो
1595, 1776, 1786, 1830 आणि 1883 मध्ये बनवलेल्या भारताच्या कोणत्याही तपशीलवार नकाशांमध्ये बख्तियारपूरचा उल्लेख सापडत नाही.
तथापि, सध्याच्या बख्तियारपूरपेक्षा लहान शहरे जसे की बार, मोकामा, बैकतपूर, फतुहा आणि त्याच्या शेजारची शहरे
वरील पाचही नकाशांमध्ये नमूद केली आहेत. यापैकी बख्तियारपूर ते बारह हे अंतर केवळ 20 किमी आहे,
तर बख्तियारपूर ते बैकतपूर हे अंतर केवळ 12 किमी आहे.
बाराव्या शतक ते एकोणिसाव्या शतकादरम्यान लिहिलेल्या कोणत्याही ग्रंथात बख्तियारपूरचा उल्लेख नाही हे विशेष आहे.
बख्तियारपूरचा पहिला उल्लेख १८९१ आणि १९०१ च्या जनगणनेत आढळतो.
पाटणा जिल्ह्यासाठी 1907 मध्ये लिहिलेल्या गॅझेटियरमध्ये बख्तियारपूरचाही उल्लेख आहे,
ज्यामध्ये हे एक छोटेसे गाव म्हणून वर्णन केले आहे ज्याची लोकसंख्या फक्त 234 होती.
विसाव्या शतकाच्या पहिल्या दशकात इंग्रजांनी या गावात पोस्ट ऑफिस आणि टेलिग्राफ ऑफिस तसेच रेल्वे स्टेशन बांधले
आणि बख्तियारपूर ते बिहार शरीफ मार्गे नालंदा ते राजगीरकडे जाणारी टॉय ट्रेनही सुरू केली.
या सर्व गोष्टींमुळे, लवकरच हे छोटेसे गाव एक लहान शहर म्हणून उदयास आले
आणि अशा प्रकारे बख्तियारपूर 1931 मध्ये प्रकाशित झालेल्या भारताच्या नकाशात स्थान मिळवले.
मिर्झापूर, वाराणसी, मणेर, बिहार शरीफ, नालंदा, लखनौती सारखी प्रसिद्ध शहरे काबीज करणाऱ्या परकीय आक्रमणकर्त्याने बख्तियारपूर सारखे छोटेसे गाव आपल्या नावावर कसे निवडले हे ऐतिहासिक समजण्यापलीकडे आहे.बख्तियार खिलजी आणि त्याच्या हल्ल्यांचा उल्लेख करणाऱ्या मध्ययुगीन इतिहासकारांपैकी एकाही इतिहासकाराने बख्तियारपूर शहराचा उल्लेख का केला नाही?
मग बख्तियारपूर हे नाव कसे पडले?
बख्तियारपूर क्षेत्राला बिहार शरीफ किंवा नालंदा यांच्याशी जोडणाऱ्या १५व्या ते १८व्या शतकादरम्यान बनवलेल्या कोणत्याही नकाशामध्ये कोणत्याही रस्त्याचे वर्णन नाही.
वेगवेगळ्या ऐतिहासिक कागदपत्रांच्या आधारे बख्तियार खिलजीच्या बिहार-बंगालवरील हल्ल्याच्या मार्गाचा नकाशा तयार केला तर मिर्झापूर काबीज करून वाराणसी आणि माणेरची वारंवार लूट केल्यावर खिलजी मानेरहून थेट बिहार शरीफला गेला.
मणेर ते बख्तियारपूर हे अंतर 80 किमी पेक्षा जास्त आहे. बिहार शरीफमधील ओदंतापूर विद्यापीठ नष्ट केल्यानंतर, बख्तियार खिलजीने नालंदा, भागलपूर, विक्रमशिला विद्यापीठ मार्गे नादियाच्या राजाचा पराभव केला आणि तेथून तो चंबा खोऱ्यातून पूर्णिया, लखनौती, देवकोट मार्गे तिबेटला गेला, तेथे 1206 मध्ये त्याचा मृत्यू झाला.
पुढील दशकांपर्यंत, लखनौती ही बख्तियारच्या वंशजांच्या राज्याची राजधानी राहिली, परंतु त्याच्या वंशजांपैकी कोणीही बख्तियारच्या नावावर कोणत्याही शहराचे नाव ठेवले नाही.
बख्तियार खिलजीचे नाव जरा बाजूला सोडले तर त्या काळात भारतावर आक्रमण करणाऱ्या प्रमुख हल्लेखोरांमध्ये मोहम्मद बख्तियारच्या नावापेक्षा मोहम्मद गौरी आणि मोहम्मद गझनी यांची नावे खूप मोठी आहेत. पण भारतातील क्वचितच असे कोणतेही शहर असेल ज्याचे नाव यापैकी कोणत्याही हल्लेखोराच्या नावावर असेल.
शहराचे नाव देण्याची प्रथा मुघल साम्राज्याच्या काळानंतर सुरू झाली
राजा किंवा सुलतान किंवा सम्राट यांच्या नावाने शहराचे नाव देण्याची प्रथा मुघल साम्राज्याच्या काळानंतर सुरू झाल्याचे इतिहास सांगतो.
या प्रथेमध्येही बहुतेक नामकरण सूफी संत किंवा लहान जमीनदार किंवा अधिकारी यांच्या नावाने केले जात असे.
बख्तियारपूरपासून 20 किमी अंतरावर असलेल्या खुसरुपूरला महान सुफी संत अमीर खुसरो यांचे नाव देण्यात आले आहे,
तर सलीमपूर सारख्या इतर शहरांना सलीम चिस्ती, फतेहपूर सिक्री, बाजीतपूर, मसूद बिघा इत्यादी सर्व नावे ही सुफी संतांच्या नावावर ठेवण्यात आले आहेत.
त्याचप्रमाणे बिहारमध्येच हाजीपूर शहर हाजी इलियासच्या नावावर आहे
आणि समस्तीपूर शहराचे नाव सुलतान शमसुद्दीनच्या नावावर आहे आणि हे दोघेही शेरशाह सूरीच्या राज्यात या क्षेत्राचे उच्च अधिकारी होते.
त्यामुळे बख्तियारपूर गावाचे नाव महान सूफी संत बख्तियार काकी (1173-1235) यांच्या नावावरून पडले असावे, कारण बख्तियार काकी गंगेच्या दोव्होन प्रदेशात खूप लोकप्रिय होते. पाटण्यापासून मुंगेरपर्यंत जहागीर असलेल्या शेरशाह सूरीचा सेनापती बख्तियार तुबेक याच्या नावावरून बख्तियारपूर गावाचे नाव पडले असावे, अशीही शक्यता आहे. त्याचप्रमाणे शाहजहानच्या कार्यकाळात मुघल साम्राज्याच्या बिहारमधील तिरहुत भागातील एका सैनिकाचे नाव देखील मासूम बख्तियार खान दख्नी होते.
बिहारमधील आणखी एक बख्तियारपूर, पण त्यावर गदारोळ का नाही?
या बख्तियारपूर व्यतिरिक्त बिहारच्या पाटणा जिल्ह्यात वसलेले आणखी एक बख्तियारपूर शहर आहे जे बिहारच्या सहरसा जिल्ह्यात सिमरी बख्तियारपूर म्हणून ओळखले जाते.
अठराव्या शतकापासून जेव्हा सिमरी बख्तियारपूर हे जमीनदारी क्षेत्र होते तेव्हापासून सिमरी बख्तियारपूरचा ऐतिहासिक उल्लेख सतत दिसून येतो.
पाटण्यातील बख्तियारपूरचे नाव बदलण्यावरून गेली दोन दशके गदारोळ का सुरू आहे, पण सहरसा येथील सिमरी बख्तियारपूरचे नाव बदलण्याच्या नावावर कधी आवाज उठवला गेला नाही, यात आश्चर्य वाटायला नको.
पटनाचे बख्तियारपूर हे मुख्यमंत्री नितीश कुमार यांच्याशी संबंधित आहे, तर सिमरी बख्तियारपूर शहर कोणत्याही महत्त्वाच्या नेत्याशी संबंधित नाही किंवा बिहार किंवा देशाच्या राजकारणाशी संबंधित नाही.
त्यामुळे बख्तियारपूरचे नाव बदलण्याचा विषय इतिहासाचा नसून सध्याच्या राजकारणाचा आहे.
हे राजकारण केवळ इथेच थांबत नाही तर दोन वेगळ्या स्टेशनची नावं एकच असल्याचे सांगून समाजात अफवा पसरविण्याचे काम सुरू आहे.
महेश वसू नामक एक पाकिस्तानी हिंदू नागरिक असल्याचा दावा करणाऱ्या अकाऊंट वरून ही अफवा पसरवली जात आहे.
या व्यक्तीने एक जून व्हिडिओ पोस्ट करत म्हटलंय की ” 1953 मध्ये आणि त्यापूर्वी “बख्तियारपूर” रेल्वे स्थानकाचे नाव “नालंदा” होते, स्वतंत्र भारतात नालंदा रेल्वे स्थानकाचे नाव बदलून बख्तियार खिलजीचे नाव का ठेवण्यात आले? शेवटी, #काँग्रेस हिंदूंचा इतका द्वेष का करते?
पुढे महेश या व्यक्तीने असे म्हटले की, “1953 मध्ये भारताच्या फिल्म्स डिव्हिजनने बांधलेल्या बिहार आणि नालंदा विद्यापीठावरील माहितीपट “लँड ऑफ एनलाइटनमेंट” मध्ये वैशिष्ट्यीकृत
नालंदा रेल्वे स्थानक हा एक भक्कम पुरावा आहे की या रेल्वे स्थानकाचे नाव 1953 नंतर बदलून बख्तियारपूर म्हणजेच बख्तियार खिलजी करण्यात आले.”
सत्य काय आहे?
याबद्दलची माहिती देताना बिहार चे नागरिक असणारे अमरनाथ कुमार यांनी म्हटलंय की. , “
बख्तियारपूर आणि नालंदा ही दोन वेगवेगळी रेल्वे स्टेशन आहेत हे या द्वेषी लोकांना कोण समजावणार. दोन्ही शहरांमध्ये 42 किलोमीटरचे अंतर आहे.
नालंदाचे नाव बदलून बख्तियारपूर करण्यात आल्याची अफवा पसरवली जात आहे.
द्वेषी चिंटू पाकिस्तानात बसून भारतात द्वेष पसरवत आहे.
प्रसिद्ध साहित्यिक लेखक अशोक कुमार पांडे यांनी सुद्धा यावर स्पष्टीकरण दिले आहे.
आपल्या जागल्याभारत या युट्यूब चॅनेल ला भेट द्या,सबसक्राईब करा. सपोर्ट करा.
आपल्या @jaaglyabharat या टेलिग्राम चॅनेलवर सहभागी व्हा,ताज्या अपडेट्स मिळवा
जागल्याभारत वर माफक दरात जाहिरात देण्यासाठी संपर्क करा
First Published by Team Jaaglya Bharat on JUNE 23,2024 | 17:25 PM
WebTitle – Did the Name of “Nalanda” Station in Bihar Change to “Bakhtiyarpur”? Find Out the Truth
