सती प्रथा : देशातील शेवटच्या सती कांडाबद्दल 'रूप कंवर केस'

रूप कंवर सती प्रकरण: सती प्रथा : देशातील शेवटच्या सती कांडाबद्दल ‘रूप कंवर केस’ सती प्रथा देशात विसाव्या शतकापर्यंत म्हणजेच एंशीच्या दशकापर्यंत अस्तित्वात होती.हे देशातील शेवटच्या सती प्रथेमध्ये पतीच्या चितेवर स्वतःला आहुती देणाऱ्या ‘रूप कंवर केस’ प्रकरणावरुन स्पष्ट होते,अर्थात अशा किती घटना घडल्या याबद्दल नोंद नाही,ही एकमेव घटना आहे ज्यामुळे देशात खळबळ माजली होती. त्यावर 37 वर्षांनी न्यायालयाचा अखेर निर्णय आला.राजस्थानच्या सीकर जिल्ह्यातील रूप कंवरच्या मृत्यूला देशातील शेवटचे सती कांड मानले जाते. 4 सप्टेंबर 1987 रोजी, 18 वर्षांच्या वयात रूप कंवरने पतीसोबत स्वतःला जाळून घेतले होते. विशेष बाब म्हणजे या दोघांच्या लग्नाला फक्त आठ महिनेच झाले होते. जयपूरच्या विशेष न्यायालयाने 37 वर्षांपूर्वीच्या दिवराला सती प्रकरणामध्ये 8 आरोपींना दोषमुक्त केले आहे.

सती प्रथा प्रोत्साहित करण्याचा आरोप

विशेष न्यायालय सती निवारण, जयपूर द्वितीयने हा निर्णय दिला. आरोपींच्या वतीने अ‍ॅडव्होकेट अमनचैन सिंह शेखावत यांनी बाजू मांडली. या प्रकरणात महेंद्र सिंह, दशरथ सिंह, श्रवण सिंह यांसह 8 आरोपींना निर्दोष घोषित करण्यात आले.रूप कंवर च्या मृत्यूला सती प्रथा म्हणून प्रोत्साहित केले गेले होते.

घटनास्थळी लोकांनी विटा रुचून ओढणी चढवण्यास सुरुवात केली होती

4 सप्टेंबर 1987 रोजी, 18 वर्षांच्या रूपने पती मालसिंह शेखावत यांच्या चितेवर झोपून स्वतःला जाळून घेतले होते. त्यांच्या लग्नाला फक्त आठ महिने झाले होते. त्यांच्या मृत्यूनंतर घटनास्थळी लोकांनी विटा रुचून ओढणी चढवण्यास सुरुवात केली आणि रूप कंवरला सतीच्या रूपात प्रोत्साहित करणाऱ्या धार्मिक कृती केल्या.

राजेंद्र राठोड यांचे नावही प्रकरणात समोर आले होते

स्थानिक पोलिसांनी रूप कंवरच्या सती होण्याला प्रोत्साहित करणाऱ्या लोकांवर गुन्हे दाखल केले. या प्रकरणात 11 लोक निर्दोष ठरवले गेले होते, ज्यामध्ये माजी मुख्यमंत्री वसुंधरा राजे यांच्या मंत्रिमंडळातील भाजप नेते राजेंद्र राठोड यांचेही नाव समाविष्ट होते.यातील निर्दोष ठरलेले 8 लोक हे स्थानिक आहेत.

जयपूरमध्ये राहणारी रूप कंवर

जयपूरमध्ये राहणाऱ्या 18 वर्षीय रूप कंवरचे लग्न सीकर जिल्ह्यातील श्रीमाधोपुरच्या दिवराला गावातील मालसिंह शेखावत यांच्यासोबत झाले होते.

त्यांच्या लग्नाला आठ महिने झाले असताना मालसिंह याचा आजाराने मृत्यू झाला. 4 सप्टेंबर 1987 रोजी रूप कंवरने त्याच्या चितेवर स्वतःला जाळून घेतले होते.

रूप कंवर मृत्यू प्रकरणात 32 जणांना अटक

या घटनेनंतर सरकारने 32 जणांना अटक केली. मात्र, ऑक्टोबर 1996 मध्ये सीकर कोर्टाने सर्व आरोपींना निर्दोष घोषित केले.

रूप कंवरच्या पहिल्या पुण्यतिथीला काढण्यात आला होता मोर्चा

22 सप्टेंबर 1988 रोजी राजपूत समाजाने देवराला ते अजीतगडपर्यंत एक मोर्चा काढला.

या घटनेनंतर 45 जणांवर गुन्हे दाखल करण्यात आले आणि अनेकांना अटक करण्यात आली.

37 वर्षांनी न्यायालयाचा निकाल

या दीर्घ प्रकरणाच्या सुनावणीदरम्यान, अनेक आरोपींचा मृत्यू झाला तर काही फरार घोषित झाले.अखेरीस न्यायालयाने 8 आरोपींना दोषमुक्त केले.

रूप कंवर प्रकरणामधून धर्म, राजकारण आणि पितृसत्ताक मानसिकतेचा एकत्रित प्रभाव दिसून आला,असे तज्ज्ञांनी नोंदवले आहे.

आठ महिन्यांत पतीसोबत फक्त 20 दिवस राहिली रूप कंवर: फॅक्ट फाइंडिंग रिपोर्ट

रूप कंवर सती प्रकरणानंतर बॉम्बे यूनियन ऑफ जर्नलिस्टने महिला आणि माध्यमांची एक टीम स्थापन केली होती.

या तीन सदस्यीय टीमने 40 पानांच्या अहवालात रूप कंवर प्रकरण आणि त्याची माध्यमांमधील मांडणी तपशीलवार समोर आणली आहे.

रूप कंवर च्या वैवाहिक जीवनाची माहिती

अहवालानुसार, रूप कंवर 10वी पर्यंत शिक्षण झालेले होते, आणि तिचा पती मालसिंह ग्रॅज्युएट होता. मालसिंहचे वडील सुमेरसिंह गावातील एका शाळेत मुख्याध्यापक होते. रूप कंवर आणि मालसिंह यांचा विवाह 17 जानेवारी 1987 रोजी झाला. जानेवारीपासून 4 सप्टेंबर 1987 पर्यंतच्या 8 महिन्यांच्या वैवाहिक जीवनात रूप कंवर पतीसोबत फक्त 20 दिवस राहिली होती. यातील बहुतांश दिवस लग्नानंतर आणि काही दिवस तिच्या मृत्यूपूर्वी दोघे एकत्र राहिले होते.

सती प्रथा रूप कंवर Sati or suttee is a practice Roop Kanwar Sati Case — image source -the wire , madhav sharma

रूप कंवर चा भाऊ सांगतो, “दोघे एकत्र किती दिवस राहिले होते हे मला नक्की आठवत नाही, पण पती-पत्नी फारच कमी दिवस एकत्र होते. लग्नानंतर बहुतांश दिवस रूपने आपल्या माहेरीच घालवले होते.”

सती प्रथा : मृत्यूबाबत कुटुंबाला माहिती नव्हती;उशिरा समजले

अहवालात म्हटले आहे की, रूप कंवर सती झाल्याची बातमी आणि मालसिंहच्या मृत्यूविषयी तिच्या वडिलांना बालसिंह राठोड यांना दुसऱ्या दिवशी वर्तमानपत्रातून कळले. जयपूर ते दिवराला या अंतराला फक्त दोन तास लागतात, तरीही ही माहिती उशिरा पोहोचली.

गोपालसिंह सांगतात की, त्यांना या घटनेबद्दल राजस्थान पत्रिकेचे वार्ताहर विशनसिंह शेखावत यांनी फोनवरून माहिती दिली होती.

राजकीय प्रतिक्रिया आणि तपासाचे आदेश

घटनेच्या 11 दिवसांनंतर, देशभरात खळबळ उडाली.मोठ्या प्रमाणावर निषेध झाल्यामुळे राजस्थानचे तत्कालीन मुख्यमंत्री हरिदेव जोशी यांनी दूरचित्रवाणीवर या घटनेची निंदा केली. गृहमंत्री गुलाबसिंह शक्तावत त्यावेळी दुष्काळग्रस्त भागाच्या दौऱ्यावर होते. शक्तावत यांनी 7-8 सप्टेंबर रोजी ही घटना समजताच तपासाचे आदेश दिले होते.

माध्यमांच्या अहवालांवर आधारित अभ्यास

फॅक्ट फाइंडिंग टीमने रूप कंवर प्रकरणावरील हिंदी, इंग्रजी आणि इतर माध्यमांच्या अहवालांचा अभ्यास केला.

सामाजिक कार्यकर्त्यांचे निरीक्षण आणि ममता जैतली यांचे पुस्तक

महिला लेखन व संदर्भ केंद्राच्या सचिव ममता जैतली यांनी दिवराला सती प्रथा संदर्भात सती प्रकरणावर एक पुस्तक लिहिले आहे. ‘रूप कंवर: देह दहन से अदालतों तक’ या पुस्तकात घटनेचा तपशीलवार आढावा घेतला असून महिला स्वातंत्र्याच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे प्रश्न उपस्थित केले आहेत.

पुस्तकात नमूद आहे की, “त्या काळात सती धर्म रक्षा समितीची स्थापना झाली आणि काही लोकांनी यावर राजकारण केले. जयपूर आणि इतर ठिकाणी सती प्रथा प्रोत्साहित करण्याचे 22 हून अधिक कार्यक्रम झाले. परंतु, केवळ 1988 च्या घटनेतच कारवाई होऊ शकली.”

ममता जैतली सांगतात, “रूप कंवर प्रकरणात धर्म, राजकारण आणि पितृसत्ताक मानसिकता यांचा संगम दिसून आला. त्यामुळे राज्यसत्ताही पुरुषप्रधान मानसिकतेने ग्रस्त आहे.”

सती प्रथेमुळे उभे राहिलेले वाद

ब्रिटिश कालखंडात सती प्रथेला बंदी घालण्यात आली होती.रूप कंवर प्रकरणाला देशातील शेवटचे सती प्रकरण मानले जाते. विशिष्ट न्यायालयाने दिलेल्या निकालामुळे हे प्रकरण पुन्हा चर्चेत आले आहे.

सती प्रथेवर आजही मतभेद कायम

रूप कंवरच्या मृत्यूचे समर्थन करणारे तर्क आजही दिले जात आहेत, तर विरोध करणारे 32 वर्षांनंतरही आपल्या भूमिकेवर ठाम आहेत.

Support Jaaglyabharat.com, – Your Small Contribution, A Big Step Towards Change!

जागल्याभारत अतिशय कमी रिसोर्स मध्ये काम करत आहे. दुसरीकडे बलाढ्य मेनस्ट्रिम मिडिया (प्रसार माध्यमे) जी सातत्याने फेक न्यूज चालवत असतात,आणि शोषित वंचित समाजाचे प्रश्न दाबत असतात.त्यामुळे आपल्या मिडियाला बळ दिले पाहिजे.

At Jaaglyabharat.com, we’re committed to bringing you accurate, insightful news that you can trust. By making a small contribution, you help us continue delivering high-quality content, expanding our reach, and staying independent. Every bit of support keeps the news accessible and empowers us to do more.

Thank you for standing with us!

आपल्या जागल्याभारत या युट्यूब चॅनेल ला भेट द्या,सबसक्राईब करा. सपोर्ट करा.