भरड धान्य महत्त्वाची का आहेत

भरड धान्य म्हणजे लहान धान्य असलेले धान्य आहे, जे पोषक तत्वांनी परिपूर्ण आहेत आणि सामान्य धान्या पेक्षा भरड धान्यात पोषण हे 3.5 पट जास्त आहे. यामध्ये बीटा-कॅरोटीन, नियासिन, व्हिटॅमिन-बी6, फॉलिक अॅसिड, पोटॅशियम, मॅग्नेशियम, जस्त इत्यादी खनिज क्षार आणि जीवनसत्त्वे मुबलक प्रमाणात आढळतात.

जगभरात अन्न सुरक्षेबाबत मोठी चिंता

कोविड महामारी, हवामान बदल आणि रशिया-युक्रेन युद्धामुळे जगभरात अन्न सुरक्षेबाबत मोठी चिंता आहे.

कारण सध्याच्या जागतिक परिस्थितीमुळे अन्न उत्पादनाला अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे.

ज्यामुळे अन्न संकटाची परिस्थिती निर्माण होऊ शकते. उपासमार आणि कुपोषण सारख्या परिस्थिती हे संकटे निर्माण करतात.

यापरिस्थितीला तोंड देण्यासाठी आणि जागतिक अर्थव्यवस्थेला जोखमीपासून वाचवण्यासाठी भरड धान्यांच्या लागवडीला प्रोत्साहन दिले जात आहे.

यासोबतच त्याचा खप वाढावा यासाठी ते लोकप्रिय करण्यासाठी बरेच प्रयत्न केले जात आहेत.

भरड धान्य हे लहान धान्य असलेले असे धान्य आहे, ज्यामध्ये भरपूर पोषक असतात.

या अंतर्गत ज्वारी, बाजरी, मका, जव, मदुवा, कांगणी, कुटकी, नाचणी, कोडोन, चेना, सावन अशी अनेक धान्ये येतात,

ज्यात भरपूर फायबर आणि पोषक तत्व असतात. म्हणूनच त्यांना सुपरफूड असेही म्हणतात.

पौष्टिकतेसोबतच यामध्ये औषधी गुणधर्म

10 एप्रिल 2018 रोजी कृषी मंत्रालयाने हे पौष्टिक धान्य घोषित केले होते. तज्ज्ञांच्या मते पौष्टिक तृणधान्ये 3.5 पट अधिक पोषण देतात. यामध्ये बीटा-कॅरोटीन, नियासिन, व्हिटॅमिन-बी6, फॉलिक अॅसिड, पोटॅशियम, मॅग्नेशियम, जस्त इत्यादी खनिज क्षार आणि जीवनसत्त्वे मुबलक प्रमाणात आढळतात. पौष्टिकतेसोबतच यामध्ये औषधी गुणधर्म देखील असतात, ज्यामुळे शरीराची पचनक्रिया मजबूत होते आणि रोगप्रतिकार शक्ती वाढते. आयुर्वेदानुसार ते जोमदार आणि बलवान असतात. आपल्या आहारात भरड धान्यांचा समावेश केल्यास बद्धकोष्ठता आणि अपचन सारख्या समस्या टाळता येतात आणि रक्तदाब, कोलेस्ट्रॉल इत्यादी अनेक आजारांचा धोका कमी करता येतो. ICAR आणि इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मिलेट्स रिसर्चच्या अहवालानुसार, बाजरीत सुमारे 7.12 टक्के प्रथिने, 2.5 टक्के चरबी, 65.75 टक्के कार्बोहायड्रेट आणि 15.20 टक्के आहारातील फायबर असतात. आजकाल नाश्त्यात खाल्ले जाणारे ओट्स खूप पौष्टिक असतात आणि त्यात भरपूर फायबर असते.

भरड धान्य व सिंधू संस्कृती

शतकानुशतके भारतात बाजरीची लागवड केली जात आहे. सिंधू संस्कृतीचे पुरावे सापडले आहेत, म्हणजे सुमारे 3000 ईसापूर्व ज्यामध्ये भारतात भरड धान्याची लागवड केली जात होती. तज्ज्ञांच्या मते भरडधान्याच्या अनेक जातींची लागवड सर्वप्रथम भारतातूनच सुरू झाली. याशिवाय पश्चिम आफ्रिका, चीन आणि जपानसारख्या देशांमध्ये बाजरीच्या इतर अनेक जाती विकसित केल्या गेल्या. सध्या, बाजरी 130 हून अधिक देशांमध्ये लागवड केली जाते आणि आशिया आणि आफ्रिकेतील 500 दशलक्षाहून अधिक लोकांचे पारंपारिक अन्न बनले आहे. कमी सुपीक जमिनीवर आणि कमी पाण्यात बाजरी पिकवता येते. म्हणूनच ते गहू आणि तांदूळ सारख्या धान्यांपेक्षा वाढण्यास सोपे आहेत.

कीटकांशी लढण्यासाठी त्यांच्यात रोग प्रतिकारशक्ती आहे. याशिवाय त्यांना कमी खते आणि खतांची गरज असते, त्यामुळे त्यांचा उत्पादन खर्च खूपच कमी होतो. या कारणास्तव गरीब शेतकरी देखील सहजपणे त्यांची लागवड करू शकतात आणि अधिक नफा मिळवू शकतात. ज्वारी हे जागतिक स्तरावर सर्वात महत्वाचे अन्नधान्य पीक आहे. यूएसए, चीन, ऑस्ट्रेलिया, भारत, अर्जेंटिना, नायजेरिया आणि सुदान हे त्याचे प्रमुख उत्पादक देश आहेत. इतिहासातील प्राथमिक स्त्रोत असे सूचित करतात की मानवाने ज्वारीची लागवड प्रथम केली. याशिवाय बाजरी हे दुसरे प्रमुख पीक आहे, जे प्रामुख्याने भारत आणि काही आफ्रिकन देशांमध्ये घेतले जाते. भारतात खरीप हंगामात सर्वाधिक बाजरीची लागवड केली जाते.

एकूण कृषी उत्पादनात भरड धान्यांचे योगदान सुमारे 7 टक्के

कृषी मंत्रालयाच्या मते, 2015-16 ते 2019-20 पर्यंत देशात भरड धान्याचे उत्पादन 44.01 दशलक्ष टन होते. 2018-19 मध्ये, एकूण कृषी उत्पादनात भरड धान्यांचे योगदान सुमारे 7 टक्के होते. यामध्ये प्रामुख्याने बाजरी, ज्वारी आणि नाचणीचे उत्पादन होते. भारतातील बहुतेक बाजरी गुजरात, राजस्थान, महाराष्ट्र, कर्नाटक इत्यादी राज्यांमध्ये घेतली जाते. भारतात ज्वारीची लागवड प्रामुख्याने महाराष्ट्र, कर्नाटक, राजस्थान, मध्य प्रदेश, तामिळनाडू, तेलंगणा, आंध्र प्रदेश आणि उत्तर प्रदेशमध्ये केली जाते आणि राजस्थान, हरियाणा, उत्तर प्रदेश, कर्नाटक, गुजरात, मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्र ही प्रमुख बाजरी उत्पादक राज्ये आहेत. . सातूचे उत्पादन राजस्थान आणि उत्तर प्रदेशात सर्वाधिक आहे, तर नाचणीचे उत्पादन कर्नाटक आणि उत्तराखंडमध्ये घेतले जाते. 2020-21 या वर्षात देशात ज्वारीचे उत्पादन सुमारे 4.78 दशलक्ष टन आणि बाजरीचे सुमारे 10.86 दशलक्ष टन होते. 2020-21 या वर्षात महाराष्ट्रात ज्वारी आणि राजस्थानमध्ये बाजरीचे सर्वाधिक उत्पादन झाले.