लोकशाही आणि आंदोलने

लोकशाही आणि आंदोलने – भारत जगातील सर्वात मोठी लोकशाही असलेला देश आहे, हे वास्तव आहे आणि आम्हाला त्याचा अभिमान वाटू शकतो. वास्तविकता अशी आहे की आमची लोकशाही केवळ सर्वात मोठी नाही, तर जगातील सर्वात जुनी लोकशाही आहे. लिच्छवी प्रजासत्ताकची स्थापना आजच्या बिहार भूमीवर अडीच हजार वर्षांपूर्वी झाली. त्या प्रजासत्ताकच्या गणराज्यच्या सर्वसाधारण सभेत सुमारे सात हजार लोक होते. ते आपापल्या प्रांतातील राजे असायचे आणि हे राजे सर्वसामान्यांप्रमाणे शेती करून आपले जीवन निर्वाह करीत असत. त्यानंतर गणसभेवर विचारविनिमय करून धोरणे तयार केली जात . राजा आणि रंका या दोघांनीही एकत्र राज्य केले. राजवटीच्या धोरणांना विरोध करण्याचा, धैर्याने बोलण्याचा कोणालाही हक्क होता. लोकांचा हा हक्क म्हणजे त्या लोकशाहीची सर्वात मोठी शक्ती होती, ज्याचा आपण आज अभिमान बाळगू शकतो.

राज्यसभेत राष्ट्रपतींच्या अभिभाषणावरील चर्चेला उत्तर देताना आपले पंतप्रधान अभिमानाने असे दर्शवत होते की भारत केवळ जगातील सर्वात मोठा नाही, तर सर्वात जुनी लोकशाही आहे, ते या लिच्छवी प्रजासत्ताकाचा संदर्भ घेत होते . आपल्या भारताचे हे स्थान जगातील लोकशाहीच्या इतिहासात सुरक्षित आहे. परंतु आपल्या सध्याच्या लोकशाहीची सुरक्षा ही आपल्या विवेकबुद्धीवर आणि लोकशाही मूल्यांवरील आपल्या निष्ठेवर अवलंबून आहे. आपल्या राज्यघटनेने दिलेला अभिव्यक्ति स्वातंत्र्याचा हक्क म्हणजे लोकशाही मूल्यांचे रक्षण करण्यासाठी एक अतिशय मजबूत ढाल आहे.

लोकांचे हक्क आणि लोकशाहीच्या भावना

लोक आंदोलन करण्याच्या अधिकाराबद्दल बोलताना पंतप्रधानांच्या मनातील ही बाब नक्कीच असेल. वास्तविकता अशी आहे की हा केवळ हक्कच नाही तर लोकांचे कर्तव्य देखील आहे. राज्यकर्त्याच्या उणिवा आणि दोषांकडे लक्ष वेधणे आणि त्याच्या मागण्यांच्या समर्थनार्थ आवाज उठवणे ही जनतेच्या कर्तव्याचा भाग आहे. लोकांचे हक्क आणि लोकशाहीच्या भावना जपण्यासाठी गेल्या जवळपास सत्तर वर्षांत देशात अनेक हालचाली झाल्या आहेत. जय प्रकाश नारायण यांच्या नेतृत्वात देशात आणीबाणीच्या विरोधात ज्या पद्धतीने आंदोलन सुरू झाले ते म्हणजे लोकशाही परंपरा आणि हक्कांचे रक्षण करण्यासाठी नागरिकांची जागरूकता व शक्ती यांचे सर्वात स्पष्ट उदाहरण आहे. वेळोवेळी या देशातील जनतेने ही जनजागृती केली. लोकशाही टिकवून ठेवण्यासाठी आणि यशासाठी ही जाणीव करणे ही पहिली अट आहे. ही जाणीव हलकेपणे घेण्याचा किंवा तिचा उपहास करण्याचा अर्थ पूर्णपणे लोकशाही मूल्यांकडे अविश्वास दर्शविण्याचे चिन्ह म्हणून समजले जाऊ शकते.

चळवळ हा लोकांचा हक्क आहे

राष्ट्रपतींच्या अभिभाषणावर संसदेत झालेल्या चर्चेदरम्यान पंतप्रधानांनी देशाला अतिशय निम्न शब्द दिले. ते म्हणाले की, चळवळ हा लोकांचा हक्क आहे, परंतु येथे काही लोक मजूर आणि विचारवंतांच्या धर्तीवर आंदोलनकर्ते बनले आहेत. त्यांची तक्रार अशी होती की हे आंदोलनकर्ते कोणत्याही चळवळीत घोषणा देण्यासाठी उभे असतात. पंतप्रधान कोणत्या व्यक्तींचा किंवा कोणत्या प्रवृत्तीचा संदर्भ घेत होते हे माहिती नाही, परंतु हे समजण्यासारखे आहे की इतके आरोपित आंदोलनकर्त्यांना ‘परजीवी’ म्हणून प्रश्न केला गेला आहे आणि लोकशाहीमध्ये आंदोलन करण्याचा अधिकार व हक्कही गेले आहेत. प्रत्येकास कोणाबद्दलही मत व्यक्त करण्याचा अधिकार आहे, परंतु जेव्हा पंतप्रधान असे काही बोलतात तेव्हा त्याचा अर्थ व्यापक होतो.पण

लोकशाही आणि आंदोलने व चळवळीचे महत्त्व

हे विसरू नये की आज देशात एक मोठी चळवळ चालू आहे.

देशातील शेतकरीही कृषी कायद्या विरोधात तीव्र आंदोलन करीत आहेत.

राजधानी दिल्लीच्या सीमेवर देशातील विविध भागातील शेतकरी अडीच महिन्यांपासून आपल्या मागण्यांच्या समर्थनार्थ आहेत.

यावेळी आंदोलनामुळे अनेक शेतकर्‍यांचा मृत्यू झाला आहे.

२६ जानेवारीला लाल किल्ल्यातील दुर्दैवी घटनेव्यतिरिक्त, शेतकर्‍यांचे हे आंदोलन पूर्णपणे अहिंसक झाले आहे.

आज भारतभरातील लोक या चळवळीकडे कुतूहल व कौतुक केले जात आहे

कारण भारत हा जगातील सर्वात मोठा आणि सर्वात जुना लोकशाही देश आहे,

त्यामुळे या लोकशाही चळवळीचे महत्त्व आणखी वाढते.

अतिशय गंभीर आणि चिंताजनक आहे.

आतापर्यंत या समस्येचे काही निराकरण करायला पाहिजे होते . परंतु शेतकरी ज्या लोकशाही मार्गाने हे आंदोलन चालवित आहेत, ते स्वत: मध्ये एक उदाहरण आहे हे निर्विवाद आहे. अशा परिस्थितीत ‘आंदोलनकर्त्या’सारखे जुमला फेकणे सोपे नाही. जुम्लास नेहमीच बाउन्स करण्यासाठी वापरले जातात आणि हे देखील खरे आहे की जुम्लास उचलण्याचे काम फक्त एका बाजूने केले जात नाही. पण जुमलांचे राजकारण कदाचित कधीकधी मतदानाचे प्रमाण ठरते, परंतु त्याच्या योग्यतेवर प्रश्नचिन्ह आहे. गेल्या काही वर्षांमध्ये आपण अशा अनेक जुमल्यावर उडी मारताना पाहिल्या आहेत – तुकडे तुकडे गँग, मेडल-रिटर्न गँग, अर्बन नक्षलवादी इ. जर कोणी काहीतरी चुकीचे करीत असेल तर कोणी गुन्हा करीत असेल तर त्याला शिक्षा झालीच पाहिजे. कोणत्याही देशविरोधी कृत्यास कोणत्याही किंमतीवर स्वीकारला जाऊ शकत नाही. पण एखाद्याला विरोधी-विचारधारा असणारा किंवा देशद्रोही घोषित करणे हे लोकशाहीसाठी अतिशय गंभीर आणि चिंताजनक आहे.

लोकशाहीचा गाभा

लोकशाही व्यवस्थेवर विश्वास ठेवणे म्हणजे वेगवेगळ्या कल्पना ऐकण्याचा आणि समजून घेण्याचा प्रयत्न करणे होय. आमचा नाही तर आपल्या विचारांना विरोध आहे. आम्ही शत्रू नाही. अडीच हजार वर्षांपूर्वी, जेव्हा लिच्छवी प्रजासत्ताकात ‘सर्वसाधारण सभा’ होती, तेव्हा वेगवेगळ्या कल्पनांमधील अंतर कमी करण्याचा प्रयत्न केला. राज्यकर्ते नंतर पहिले नागरिक होते, नंतर राजे होते. नागरिकांना त्यांच्या हक्क आणि कर्तव्याची जाणीव असणे महत्वाचे होते. तसेच, विरोधक दृष्टिकोन समजून घेण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न केला गेला.हा लोकशाहीचा गाभा आहे, हे लोकशाहीचे वैशिष्ट्य आहे.

लोकशाहीमध्ये एक आदर असतो, विरोधी नाही. त्याचे मत जुमलांनी नव्हे तर तर्काद्वारे चर्चा मधून चुकीचे ठरू शकते. जुम्ला टाळ्या गोळा करतात, पण टाळ्यांचा देखील देखावा दाखवायला मिळते. नागरिकांचा विश्वास जिंकण्याची गरज आहे. हे लोकशाहीचे वैशिष्ट्य आहे आणि शक्ती देखील आहे.