अवतार सिंह पाश.... सबसे ख़तरनाक होता हैं अपने सपनो का मर जाना..

स्वप्नांचा मृत्यू सर्वात धोकादायक मानला गेला अवतार सिंह संधू ‘पाश’ हे अभिव्यक्तीच्या सामाजिक राजकीय स्वातंत्र्याचे पुरस्कर्ते होते. भगतसिंग यांचा प्रभाव त्याच्या वर होता यांनी शहीद केले होते.पाश हे कवी म्हणून ओळखले जातात ज्यांनी त्यांच्या क्रांतिकारी कविता रचल्या आणि व्यवस्थेवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले.पाश लहानपणापासूनच कविता लिहायला सुरुवात केली.ज्या काळात पंजाबमध्ये खलिस्तानी चळवळ शिगेला पोहोचली होती, तेव्हा आपल्या कवितांद्वारे व मासिके काढून या चळवळीच्या विरोधात होते.

खलिस्तानी अतिरेकी लोकांकडून हत्या

कवितांद्वारे, पाश सतत जनतेमध्ये सामाजिक-राजकीय जाणीव जागृत मजबूत करत होते.त्याच्या कवितांमध्ये बंड आणि बदलाचा परिवर्तन चा सूर इतका जोरदार होता की त्याचा प्रत्येक शब्द रचना व्यवस्थेला आव्हान देत होती.त्यांच्या साहित्य ला खूप विरोध पण झाला, पण पाशा लहानपणापासून ज्या वातावरणात वाढला होता, ते पाहता त्याने शब्दांद्वारे व्यक्त होणे हे धाडसच त्याच्या मध्ये होते.

खलिस्तानी अतिरेकी लोकांच्या धमक्यांमुळे,पाश आपल्या कुटुंबासह अमेरिकेत गेले पण काही काळानंतर ते भारतात परतले.खलिस्तानींना त्यांच्या आगमनाची बातमी मिळाली होती.ज्या दिवशी ते परत अमेरिकेत जात होते त्यांच त्यानां ठार मारले.त्यावर हल्ला झाला ज्यामध्ये पाश आणि त्याचे साथीदार दोघेही मरण पावले.

भगतसिंग आणि पाश यांच्यात अनेक साम्य

पाशच्या हत्येमागील कारणे केवळ त्याच्या व्यावस्थेवर टीका आणि विरोधाभासी कवितांद्वारे विचारात घेतली जात गेली नाही पण . पाश पंजाबमधील शाळेत शिक्षक होते, तेव्हा त्यांनी एक हस्तलिखित मासिक काढले जे खलिस्तानच्या विरोधात होते. त्यांनी मासिक ‘दीवार’ मधून ते खलिस्तानींचा पर्दाफाश करायचे. पाश यांनी पंजाबच्या लोकांना गुरबानीच्या उदाहरणांचा सतत उल्लेख करून ते सतत सांगितले की खलिस्तानींच्या मागण्या गुरु नानक यांच्या शिकवणीच्या विरोधात आहेत.पण यानंतर, पाशला सतत धमक्या येऊ लागल्या, ज्यामुळे त्याला देश सोडून अमेरिकेत जावे लागले. पण तिथे गेल्यानंतरही पाशने खलिस्तानींवर लिखाण थांबवले नाही.त्यांनी लोकांमध्ये हाताने लिहिलेले पत्रिका वितरित करणे सुरू ठेवले, ज्यामुळे खलिस्तानी अतिरेकी त्याच्या हत्येच्या मार्गवर होते.

भगतसिंग आणि पाश यांच्यात अनेक साम्य आहेत. त्यांच्या मृत्यूचा दिवस (23 मार्च) देखील समान आहे आणि दोघांचा जन्म सप्टेंबर महिन्यात झाला होता.ज्या दिवशी भगतसिंगला फाशी देण्यात येणार होती,त्या दिवशी ते लेनिनचे पुस्तक वाचत होता. वाचत असताना त्याने पुस्तकाचे पान फिरवले.पाश आपल्या कवितेत याचा उल्लेख करतात आणि म्हणतात – पंजाबच्या तरुणांनी भगतसिंग यांनी शहीद होण्यापूर्वी वाचलेल्या पुस्तकाच्या पानाच्या पुढे वाचण्याची गरज आहे.त्याच्या आदर्श भगतसिंगाच्या शहीदतेवर होता , पाश 23 मार्च रोजी त्याच्या कवितेत लिहितो – शहीदतेच्या वेळी, तो एकटा होता, देवासारखा होता पण देवासारखा आळशी नव्हता.

भगतसिंह लेनिनला आपला आदर्श आणि पाश भगतसिंग मानत. दोघांमध्ये आणखी एक साम्य आहे – दोघेही फासीवाद्यांनी मरण पावले, एकीकडे भगतसिंग ब्रिटिश वसाहतवादी सामाज्य वादी शक्तीने आणि दुसरीकडे पाशला खलिस्तानी फॅसिझमने मारले गेले.पाश ने नक्षलवादी असल्याच्या आरोपा बद्दल तुरुंगवास भोगलानक्षलवादी कारवायांमध्ये सामील झाल्याबद्दल पाशवर खटला चालवण्यात आला आणि त्याला तुरुंगात टाकण्यात आले.

त्यावेळी ते फक्त 20 वर्षांचे होते.वयाच्या 20 व्या वर्षी, पाश त्याच्या कविता,कथासह खूप लोकप्रिय होऊ लागले. त्या काळात त्याच्यावर नक्षलवादी असल्याचा आरोप झाला आणि त्यानां तुरुंगात टाकण्यात आले.त्याला खोट्या आरोपात गोवण्यात आले, ज्यासाठी नंतर कोणताही पुरावा सापडला नाही. तुरुंगात असताना त्यांचे पहिले पुस्तक छापण्यात आले होते. पाश यांना 1972 आणि 1974 मध्ये अटक झाली होती.

आणीबाणीला विरोध केल्यामुळे त्याला अटक

25 जून 1975 रोजी इंदिरा गांधींनी देशात आणीबाणी लागू केली.

“तत्कालीन मुख्यमंत्री शेख अब्दुल्ला यांनी कलम 370 अंतर्गत राज्यात आणीबाणी लागू करण्यास परवानगी दिली नाही,

जी अलीकडेच काश्मीरमध्ये काढली गेली. त्याच वेळी जम्मूमध्ये एक पंजाबी लेखक परिषद झाली ज्यामध्ये पाशही उपस्थित होते.

या बैठकीत पाश यांनी इंदिरा गांधींच्या हुकूमशाही निर्णयाला तीव्र विरोध केला होता.

आणि आणीबाणीच्या विरोधात बरेच काही बोलले होते. विशेष म्हणजे आणीबाणीला विरोध केल्यामुळे त्याला अटकही झाली होती.

बालपण

9 सप्टेंबर 1950 मध्ये पंजाबच्या जालंधर जिल्ह्यातील तलवंडी सालेम गावात निवृत्त मेजर सोहन सिंग संधू यांच्याकडे एका मुलाचा जन्म झाला. नाव देण्यात आले – अवतार सिंह. पौगंडावस्थेला पोहचेपर्यंत अवतार सिंह यांनी सामाजिक आणि राजकीय कार्यात रस घ्यायला सुरुवात केली होती.आपल्या लेखणीद्वारे त्यांनी संपूर्ण पंजाबमध्ये क्रांती पसरवली. पुढे अवतारसिंग संधू हे क्रांतिकारी पंजाबी कवी ‘पाश’ म्हणून प्रसिद्ध झाले. पाश यांनी वयाच्या पंधराव्या वर्षी त्यांची पहिली कविता लिहिली आणि त्याच वेळी ते कम्युनिस्ट चळवळीशी संबंधित होते.

वयाच्या अवघ्या 19 व्या वर्षी त्याला एका खोट्या प्रकरणात गोवण्यात आले आणि तुरुंगात टाकण्यात आले आणि भयंकर छळ करण्यात आला. पण सत्ताधारी वर्ग त्याच्या क्रांतिकारी विचारांना चिरडून टाकण्यात अपयशी ठरला. त्यांच्या कविता तुरुंगातून बाहेर येत राहिल्या आणि 1970 मध्ये त्यांच्या पहिल्या कवितासंग्रहाचा ‘लौह कथा’ चा हिंदी अनुवाद प्रकाशित झाला, ज्यात 36 कविता होत्या, ज्यामुळे हिंदीच्या क्रांतिकारी कवितेला एक नवी चमक ,चालना मिळाली.

पाश यांच्या कविता लोकशाही ला सशक्त समृध्द बनवितात

पाशची सर्वात प्रसिद्ध कविता “सबसे खतरनाक होता है” वाचताना,

तुम्हाला असे वाटू शकते की त्या रचनेतील शब्दांचा अनुभव खूप विस्तृत आहे.

पाश सामाजिक वाईटांवर माणसाचे मौन सर्वात धोकादायक म्हणून वर्णन करतात.

पाश चंद्राला सर्वात धोकादायक म्हणून वर्णन करतो, जो प्रत्येक हत्येनंतर निर्जन अंगणात चढतो.

लोकशाहीचे खरे सौंदर्य सहमती आणि मतभेद यांच्यातील व्यापक संवादात चर्चत आहे. पाश यांच्या कविता लोकशाही ला सशक्त समृध्द बनवितात लोक-जाणीवेत कविता हे संघर्ष करतात मग तो रस्त्यावरचा संघर्ष असो, गरीब-शेतकऱ्यांच्या आंदोलन असो किंवा सामाजिक चळवळींना आवाज देण्याचे काम असो, प्रत्येकजण त्यांच्या कवितांमध्ये आप आपल्या वाटा शोधू शकतो.त्यांच्या मृत्यूनंतर प्रकाशित झालेली ‘हम लडेंगे साथी’ ही कविता सर्वहाराच्या संघर्षाचे प्रतीक आहे. ज्यात अन्याय, शोषण ,हक्क मिळवण्यासाठी लढा आणि लढा चालू ठेवण्याचे आवाहन असून ही कविता अनेक चळवळींमध्येही गायली जाते.

पंजाबच्या क्रांतिकारी संघर्षाच्या दरम्यान त्यांनी राजकीय-सामाजिक बदल आणि बंडखोरीसाठी आवाज उठवला,

ज्यासाठी त्यांना आपले प्राण द्यावे लागले.

धार्मिक विरोधाभास कट्टर धर्मांधतेचे विरोधात अशा समाजाची कल्पना करत होते जे सर्वहारा वर्गासाठी न्यायोचित असेल.

जर एखाद्याला पाशच्या कवितांचा अर्थ समजला आणि त्यांनी तशी कृती केली तर सध्याच्या काळात त्याला राष्ट्रद्रोही म्हणता येईल.

ज्याप्रमाणे पाशच्या कलाकृतींनी चळवळींमध्ये घोषणांचे रूप घेतले,

त्याच प्रकारे त्याला आजच्या काळात भारताविरुद्ध आवाज म्हणून संबोधले जाऊ शकते.

पुरोगामी विचारांचा हा दुर्मिळ संवेदनशील कवी माणूस आयुष्याच्या 4 दशकांपेक्षा कमी काळ राहून आपल्याला सोडून गेला.
23 मार्च 1988 रोजी वयाच्या 38 व्या वर्षी खलिस्तानी दहशतवाद्यांनी त्यांची गोळ्या झाडून हत्या केली.

पण ‘पाश’ मरत नाही, तो तुमच्या विचारांमध्ये, तुमच्या मनात, तुमच्या आत्म्याच्या रूपात राहतो

जो तुम्हाला त्यांच्या कवितांद्वारे प्रश्न विचारत राहतो.

मेहनत की लूट सबसे ख़तरनाक नहीं होती
पुलिस की मार सबसे ख़तरनाक नहीं होती
ग़द्दारी और लोभ की मुट्ठी सबसे ख़तरनाक नहीं होती
बैठे-बिठाए पकड़े जाना बुरा तो है
सहमी-सी चुप में जकड़े जाना बुरा तो है
सबसे ख़तरनाक नहीं होता
कपट के शोर में सही होते हुए भी दब जाना बुरा तो है
जुगनुओं की लौ में पढ़ना
मुट्ठियां भींचकर बस वक्‍़त निकाल लेना बुरा तो है
सबसे ख़तरनाक नहीं होता

सबसे ख़तरनाक होता है मुर्दा शांति से भर जाना
तड़प का न होना
सब कुछ सहन कर जाना
घर से निकलना काम पर
और काम से लौटकर घर आना
सबसे ख़तरनाक होता है
हमारे सपनों का मर जाना
सबसे ख़तरनाक वो घड़ी होती है
आपकी कलाई पर चलती हुई भी जो
आपकी नज़र में रुकी होती है

सबसे ख़तरनाक वो आंख होती है
जिसकी नज़र दुनिया को मोहब्‍बत से चूमना भूल जाती है
और जो एक घटिया दोहराव के क्रम में खो जाती है
सबसे ख़तरनाक वो गीत होता है
जो मरसिए की तरह पढ़ा जाता है
आतंकित लोगों के दरवाज़ों पर
गुंडों की तरह अकड़ता है
सबसे ख़तरनाक वो चांद होता है
जो हर हत्‍याकांड के बाद
वीरान हुए आंगन में चढ़ता है
लेकिन आपकी आंखों में
मिर्चों की तरह नहीं पड़ता

सबसे ख़तरनाक वो दिशा होती है
जिसमें आत्‍मा का सूरज डूब जाए
और जिसकी मुर्दा धूप का कोई टुकड़ा
आपके जिस्‍म के पूरब में चुभ जाए

मेहनत की लूट सबसे ख़तरनाक नहीं होती
पुलिस की मार सबसे ख़तरनाक नहीं होती
ग़द्दारी और लोभ की मुट्ठी सबसे ख़तरनाक नहीं होती ।